برنامه ریزی شهری چیست؟ سوالی کلی با دامنه ای وسیع از پاسخ های درست و مرتبط. برای پاسخ بهتر و جامع، باید عبارت ” برنامه ریزی شهری ” را تجزیه کرد. این عبارت از دو بخش برنامه ریزی و شهر تشکیل شده است. با این بخش بندی عبارت، قسمت سخت ماجرا تازه شروع شده است؛ هر دو عبارت خود مفهومی پیچیده دارند و هیچ تعریف جامع و یکدستی که مد نطر تمام صاحب نظران باشد، از آن ها وجود ندارد. با این وجود برنامه ریزی شهری مفهومی پیچیده و انتزاعی است و نباید در مواجهه با سوال برنامه ریزی شهری چیست؟ انتظار پاسخ کوتاه و صریح داشت.
برنامه ریزی چیست؟
همانطور که اشاره شد، اساسا تعریف جامعی از برنامه ریزی که همه جنبه های آن را پوشش بدهد وجود ندارد. این عبارت، در طول زمان خود به سمت مفهوم شدن حرکت کرده است؛ بدین معنی که یک شخص در ناخودآگاه خود، واژه برنامه ریزی را تعریف برنامه ریزی می داند. بیاییم با یک مثال قضیه را ملموس تر کنیم. از چند شخص (عابر رهگذر ) پرسیدیم رنگ قرمز چه رنگی است و در جواب، پاسخ های زیر را دریافت کردیم:
” رنگ خون! ” ” سرخ دیگه، قرمزه! ” ” مثل دونه های انار! ” “پیرهن پرسپولیس رو دیدی، همون رنگی ” “این سوال یعنی چی؟! قرمز قرمزه دیگه!”.
تعجب در لحن پاسخ ها مشهود بود. تعجب از سوالی که انتظارش را نداشتند چرا که در خیال آنها، این یک سوال بدیهی است. ورای لحن، از پاسخ ها چه می شود برداشت کرد؟ اکثرا برای تعریف رنگ قرمز از خود واژه قرمز استفاده کردند و یا با مثال هایی خواستند آن را بیان کنند. همه اینها به این معنی است که قرمز یک واژه نیست، یک مفهوم است. به برنامه ریزی برگردیم، برنامه ریزی در طول زمان به سمت مفهوم شدن گام برداشته است. به هر حال در این میان سعی شده است تعاریفی برای آن به صورت علمی بیان شود.
برنامه‌ریزی، فرایندی برای رسیدن به اهداف است. بسته به فعالیت‌ها، هر برنامه می‌تواند که بلندمدت، میان‌مدت یا کوتاه‌مدت باشد. برنامه‌ریزی یعنی اندیشیدن از پیش. برنامه ریزی تقسیم کردن مسیر رسیدن به هدف به بخش های مختلف با رعایت اولویت بندی.
تا اینجا به پیچیدگی مفهوم برنامه ریزی پی بردیم. برای درک برنامه ریزی شهری باید به سراغ قسمت دوم عبارت، یعنی شهر نیز برویم. اگر فکر می کنید قسمت پیچیده مفهوم برنامه ریزی شهری را پشت سر گذاشته اید صبر کنید و ادامه مطلب را دنبال کنید.
شهر چیست؟
دقیقا یادم نمی آید کجا به این جمله برخورد کردم و آن را خواندم ولی با تمام وجود با آن موافقم. شهر پیچیده ترین اختراع بشر است. اساسا انسانیت در یکجانشینی و تمدن در شهر معنا پیدا می کند. در این عبارت شهر در تقابل با روستا نیست. برخلاف ادبیات رایج فعلی که از روستا در مقابل شهر نام می برند در این عبارت صرفا شهر در تقابل با کوچ نشینی بیان می شود. بسیاری از دانشمندان و صاحب نظران کنونی شهرسازی و جغرافیای شهری، به طورکل شهر باستانی را فاقد شاخصه های اصلی شهرنشینی می دانند و از آنها به عنوان روستاها یا اجتماعات بزرگ یاد می کنند. در این تفکر شهر در تقابل با روستا قرار می گیرد.
شهر خواندن یک مکان هیچ معیار و چهارچوب مشخصی ندارد. بعضی ها شیوه زندگی ساکنان را معیار قرار می دهند. بعضی ها جمعیت، گاها معیار سیاسی نیز در شهر خواندن یک مکان موثر است. به شخصه روستاهایی را دیده ام که شیوه زندگی ساکنانشان هیچ تفاوتی با کلان شهر نزدیکشان ندارد و شهرهایی را دیده ام که جمعیتشان از روستا کمتر است. بنابراین شهر را مترادف یکجانشینی می دانم و متضاد کوچ نشینی نه در تقابل با روستا. به هر حال سازمان های بین المللی ملاک را جمعیت قرار داده اند و بر اساس همین ملاک هم سنگاپور کشوری است با صد در صد جمعیت شهرنشین!
حالا که هم برنامه ریزی را بحث کردیم هم شهر را، برگردیم بر سر بحث اول؛ برنامه ریزی شهری چیست؟
برنامه ریزی شهری چیست؟
برنامه ریزی شهری یا Urban planning ، یک فرایند فنی و سیاسی است که به مسائلی مانند توسعه و طراحی کاربری زمین و محیط ساخته شده، شامل هوا، آب و زیرساخت‌هایی که از داخل مناطق شهری عبور می‌کند، مانند حمل و نقل، ارتباطات و شبکه‌های توزیع می‌پردازد. برنامه‌ریزی شهری با چیدمان فیزیکی مناطق ساخته شده توسط انسان سر و کار دارد. اصلی‌ترین هدف برنامه‌ریزی شهری رفاه عمومی است که شامل در نظر گرفتن بهره‌وری، آب و فاضلاب، محافظت و استفاده از محیط زیست و همچنین فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی می‌شود.
تعاریفی از قبیل تعریف بالا بسیار زیاد وجود دارد و اکثر صاحب نظران، نظرات خود را بیان کرده اند. با این وجود کاربری زمین فصل مشترک تمامی تعاریف است و هدف نهایی برنامه ریزی شهری نیز رفاه ساکنان و بالاتر رفتن کیفیت زندگی آنان است. اگر با جزییات بخواهیم به تعریف برنامه ریزی شهری بپردازیم باید هر شهر را از شهر دیگر و هر جنبه شهر را از جنبه دیگر مجزا در نظر بگیریم.
